De Spaanse Griep in België: 20.000 of 282.165 doden?

Over het dodental van de Spaanse Griep circuleren allerlei cijfers. Naargelang de auteur stierven er in 1918-19 wereldwijd 10, 20, 50 tot zelfs 100 miljoen mensen aan de epidemie. Al die cijfers hebben twee zaken gemeen, namelijk dat ze erg hoog zijn en dat ze meestal niet op uitvoerig bronnenonderzoek zijn gebaseerd. Met andere woorden, het zijn grove schattingen.

In een artikel in De Standaard (20 april 2020 – De ‘moeder aller pandemieën’ die onder de mat geveegd werd) stelt Marc Reynebeau dat de epidemie van 1918-19 het leven kostte van bijna 300.000 Belgen. Hij baseert zich hiervoor op het cijfer van 282.165 doden vermeld in een masterscriptie (Universiteit Antwerpen, 2017) waarin dat cijfer wordt toegeschreven aan André Lambert die de demografie van de eerste wereldoorlog bestudeerde. Dat cijfer is verrassend, enerzijds om het zo precies is en anderzijds omdat het enorm hoog is, zelfs onwerkelijk hoog. Opzoekwerk leert dat Lambert nergens een cijfer van 282.165 sterfgevallen voor de Spaanse Griep naar voren schuift. Lambert levert enkel een tabel met de jaarlijkse officiële sterftecijfers (ongeacht de doodsoorzaak) tussen 1910 en 1920. Daaruit blijkt dat 282.165 eenvoudigweg de afgeronde optelsom is van het totale aantal sterfgevallen in België in twee jaren (de som voor de jaren 1917-18, en bovendien niet voor 1918-19). Het cijfer van 282.165 sterfgevallen in de scriptie is dus gebaseerd op de redenering dat elk sterfgeval, van de kleinste baby tot de alleroudste Belg, in die jaren te wijten was aan de Spaanse Griep. Niemand zou toen door een andere ziekte of militair geweld om het leven zijn gekomen, of buiten de drie korte golven van de epidemie gestorven zijn. Uiteraard kan dat niet.

In internationale onderzoeken over de Spaanse Griep wordt België vrijwel nooit vermeld, omdat de historische bronnen onvolledig en niet transparant genoeg zijn. In de Belgische context wordt het cijfer van 282.165 doden uit die thesis echter al geciteerd op de Wikipedia-pagina over de Spaanse Griep, werd het opgepikt in een website die griepvaccins promoot, en vormde het onlangs de basis voor een artikel in de kwaliteitskrant De Standaard. Zo’n cijfer, zeker als het van die omvang is, gaat dus een eigen leven leiden. Cijfers zijn aantrekkelijk en worden gemakkelijk overgenomen, vooral wanneer ze online beschikbaar zijn. Ze stralen betrouwbaarheid uit, maar weerspiegelen niet noodzakelijk de realiteit. Zeker wanneer het over epidemieën uit het verleden gaat, lijkt het alsof de getallen nooit groot genoeg kunnen zijn. Maar het dodental hoeft niet torenhoog te zijn om voor een zware maatschappelijke impact te zorgen, zo weten we intussen wel.

Tot dusver heeft geen enkele historicus het gewaagd om het aantal slachtoffers van de Spaanse Griep in België te berekenen. Dit is te wijten aan het feit dat de doodsoorzakenstatistieken voor de oorlogsjaren niet bewaard zijn en het bijgevolg moeilijk is om sterfgevallen door oorlogsgeweld, griep of andere ziekten van elkaar te onderscheiden. Bovendien zijn de sterftestatistieken voor die jaren onvolledig: voor de zwaarst geteisterde gemeenten aan het oorlogsfront, die in de Westhoek, beschikken we niet over gegevens. Omdat de gegevens op het nationale niveau niet compleet zijn, werden de voorbije jaren verschillende onderzoeken naar de Spaanse Griep op het lokale niveau gevoerd (masterscripties UC Louvain, 2018 en UGent, 2005 en 2009). Daaruit bleek dat de oversterfte van plaats tot plaats sterk kon verschillen, maar dat de mortaliteit in 1918-19 bijna overal veel hoger was dan voor de oorlog. Dat is ook wat de kwantitatieve analyses op basis van de gemeentelijke gegevens uit de archiefreeks Le Mouvement de la Population et de l’Etat Civil (Algemeen Rijksarchief) aanduiden. In vergelijking met de sterftecijfers van voor de oorlog (jaarlijks ca. 110.000 doden) lagen die in 1918-19 gemiddeld een derde hoger. 

Veel Europese landen beschikken over meer volledige bronnen om de impact van de Spaanse Griep te meten. In de voorbije decennia hebben diverse studies, aan de hand van historische bronnen en statistische methodologieën, de sterftecijfers beter kunnen preciseren. Voor Nederland variëren die schattingen tussen de 20.000 en 60.000 slachtoffers, voor Frankrijk tussen 230.000 en 360.000, en voor Engeland tussen 150.000 en 280.000. Naargelang de omvang van de epidemie, bedroeg het aandeel van de Spaanse Griep in de verschillende landen 10 tot 25 procent van de totale jaarlijkse sterfte. Rekening houdend met een correctie voor de onderregistratie, betekent dit dat de epidemie in België in het beste geval ca. 30.000 slachtoffers maakte en in het slechtste geval bijna 80.000. Tijdgenoten schatten het sterftecijfer aan de Spaanse Griep in ons land op 20.000. 

De voorbije maanden heeft ook de berichtgeving over de corona-epidemie ons op zowel het nut als het gevaar van cijfers gewezen. Er is veel discussie over de manier waarop de sterfte aan COVID-19 wordt geteld en berekend. In België telt het Wetenschappelijk Instituut Sciensano ruim: naast de COVID-doden in de hospitalen rapporteert men ook de mensen die thuis of in een woonzorgcentrum aan de ziekte zijn overleden, samen met de vermoedelijke COVID-gevallen. Dergelijke gedetailleerde gegevens helpen om het verloop van de ziekte beter in kaart te brengen, betere voorspellingen te doen en uiteindelijk ook om sterfgevallen te vermijden. Helaas maakt dat internationale vergelijkingen er niet gemakkelijker op. Door de ruime manier van rapporteren liggen de Belgische cijfers in relatieve termen veel hoger dan in andere landen. Onze cijfers hebben in elk geval een heldere basis. Dat kan van het hallucinante cijfer van bijna 300.000 Belgische slachtoffers van de Spaanse griep niet worden gezegd.