Nieuws Archives - Queteletcentrum

Van textiel tot tabak: de Vlaamse industrie in 1738

DETAILS

Gebruikte databank:

STREAM

Datum:

December 2023

Categorie:

Publicatie

Van textiel tot tabak: de Vlaamse industrie in 1738

Hoe was het gesteld met de nijverheid in Vlaanderen in de eerste helft van de 18de eeuw? Wouter Ryckbosch en Anne Winter (VUB) onderzochten de industriële productie en arbeid in negentien Vlaamse steden in 1738. Met behulp van de nijverheidsenquête uit dat jaar, waarvan de resultaten beschikbaar zijn in STREAM, bestudeerden ze de omvang en de aard van de stedelijke nijverheden, de rol van de ambachtsgilden en de lokale arbeidsverhoudingen.

Hun analyse bevestigt de dominantie van de textielproductie en de ambachten in de onderzochte steden. Tevens toont het onderzoek de aanwezigheid aan van nijverheden die gericht waren op consumptie, zoals de fabricage van glas, tabak en zeep. Deze nijverheden waren numeriek nog marginaal, maar zouden in de tweede helft van de eeuw een hoge vlucht nemen. Uit de studie blijkt tevens dat deze sectoren minder ambachtelijk waren georganiseerd en een hogere proletariseringsgraad kenden.

Artikel:

Ryckbosch, Wouter en Winter, Anne. “Tussen corporatisme en kapitalisme? Stedelijke nijverheid en arbeid in achttiende-eeuws Vlaanderen”, TSEG – The Low Countries Journal of Social and Economic History, 20 (2023): 37-80.

Interdisciplinair onderzoek met COST Action ‘The Great Leap’

DETAILS

Gebruikte databank:

HISSTER, S.O.S. Antwerpen

Datum:

Juni 2023

Categorie:

Interdisciplinaire samenwerking

INTERDISCIPLINAIR ONDERZOEK MET COST ACTION 'THE GREAT LEAP'

Isabelle Devos van het Queteletcentrum is copromotor van de COST Action ‘The great leap. Multidisciplinary approaches to health inequalities, 1800-2022 (GREATLEAP)’.

Een COST Action is een interdisciplinair onderzoeksnetwerk dat onderzoekers en vernieuwers samenbrengt om gedurende vier jaar een onderwerp naar keuze te onderzoeken. COST-acties bestaan doorgaans uit onderzoekers uit de academische wereld, KMO’s, overheidsinstellingen en andere relevante organisaties of belanghebbende partijen.

In het kader van de COST-missie hanteert de The Great Leap een unieke, multidisciplinaire benadering vanuit een historisch perspectief om een beter inzicht te krijgen in de wortels en drijfveren van ongelijkheden op gezondheidsgebied tussen regio’s en landen in Europa en daarbuiten. Om deze missie te bereiken, creëert The Great Leap een internationaal, multidisciplinair netwerk dat expertise, technieken, inzichten en gegevens zal bundelen om het volgende te realiseren:

(1) de eerste internationaal vergelijkbare dataset van historische doodsoorzaken op individueel niveau,

(2) innovatieve analytische instrumenten om deze te analyseren, en

(3) inzichten in hoe deze informatie kan worden gebruikt in het huidige beleid en de praktijk van de volksgezondheid.

Het netwerk omvat een breed scala aan academische expertise op het gebied van geschiedenis, sociale wetenschappen, biowetenschappen en epidemiologie en omvat universitaire, onderzoeks-, overheids- en (internationale) gezondheidsinstituten en -organisaties, waaronder bureaus voor de statistiek en nationale archieven.

Geïnteresseerden kunnen hier een aanvraag indienen tot participatie aan één of meer van de vijf werkgroepen van de COST Action.

S.O.S. Antwerpen krijgt eervolle onderscheiding

DETAILS

Gebruikte databank:

S.O.S. ANTWERPEN

Datum:

14 november 2023

Categorie:

Databank

S.O.S. ANTWERPEN KRIJGT EERVOLLE ONDERSCHEIDING

Isabelle Devos, Sarah Heynssens en Sven Vrielinck werden onderscheiden door de Koninklijke Vlaamse Academie van België en de Jonge Academie met een Jaarprijs Wetenschapscommunicatie voor het project S.O.S. Antwerpen.

In het burgerwetenschapsproject rond demografie en dood in Antwerpen werkten burgers niet alleen mee aan de dataverzameling en -analyse, ze werden ook aangespoord om zelf aan historisch onderzoek te doen. De jury kende S.O.S. Antwerpen de onderscheiding toe omdat de burgers dankzij vormingen, opdrachten en uitwisselingen met de teamleden ook echt inzicht in het proces van wetenschap kregen .

Meer leren over de databank die uit dit project voortkwam kan hier:

Dodelijke hitte

DETAILS

Gebruikte databanken:

S.O.S. Antwerpen

Datum:

November 2022

Categorie:

Blogpost

Auteur: Wouter Ronsijn

De zomer van 2022 was opnieuw warm en droog, met een hittegolf van 9 tot en met 16 augustus. Alweer zorgde die hittegolf voor extra overlijdens. Was dat ook in het verleden het geval?

We koppelden gegevens uit de databank van S.O.S. Antwerpen aan temperatuurgegevens in Ukkel voor de periode 1833-1946 en stelden vast dat ook in het verleden de sterfte tijdens hittegolven hoger lag, maar dat hittegolven slechts sporadisch voorkwamen.

De zomer van 1911 was uitzonderlijk warm en zorgde in Antwerpen alleen al voor zo’n 200 extra overlijdens. Dat waren vooral jonge kinderen die stierven met symptomen van buikgriep.

Gezondheidsrisico van extreme hitte

We hebben opnieuw een warme, droge zomer achter de rug. Van 9 tot en met 16 augustus ging er een hittegolf over het land. Voor veel mensen vormt die extreme hitte een groot gezondheidsrisico. Vooral ouderen en mensen met hart- en vaatziekten of ademhalingsproblemen lopen dan een groter risico op overlijden. Tijdens de hittegolf stierven in België 343 mensen meer dan we normaal zouden verwachten in die tijd van het jaar. Dat is veel, maar beduidend minder dan tijdens de hittegolf van augustus 2020, het eerste coronajaar, toen er maar liefst 1460 mensen meer stierven dan verwacht.

Zorgde hitte in het verleden ook al voor meer sterfte? We gingen aan de slag met de (voorlopige) cijfers over het dagelijks aantal overlijdens in Antwerpen, verzameld door de vrijwilligers van S.O.S. Antwerpen. De databank van S.O.S. Antwerpen bevat individuele gegevens van iedereen die in de stad overleed tussen 1820 en 1946, waaronder het geslacht, de leeftijd, de burgerlijke staat en ook de doodsoorzaak van de overledene. De databank laat toe om het aantal overledenen per dag te bepalen. Gekoppeld aan de dagelijkse temperaturen opgetekend in Ukkel van 1833 tot 1946 kunnen we het verband tussen hittegolven en overlijdens onderzoeken.

Oversterfte tijdens historische hittegolven

Voor elke dag berekenden we de verwachte sterfte op basis van het gemiddelde van dezelfde periode in de vijf vorige en vijf volgende jaren. Die verwachte sterfte vergeleken we dan met de werkelijke sterfte. Als de werkelijke sterfte hoger ligt dan de verwachte sterfte, spreken we van ‘oversterfte’. Om de impact van hitte te bepalen, keken we naar de oversterfte op dagen die deel uitmaakten van een hittegolf. Hittegolfdagen zijn dagen in een reeks van minstens vijf opeenvolgende dagen waarop 25 graden of meer werd gehaald, waarvan op minstens drie dagen 30 graden of meer werd gehaald (grafiek 1.).

We stelden vast dat hittegolven in het verleden wel degelijk leidden tot extra overlijdens. Op hittegolfdagen van juni tot en met september lag de dagelijkse sterfte in Antwerpen tussen 1833 en 1946 maar liefst zo’n 15 tot 20 procent hoger dan verwacht. De impact van hittegolven verschilde evenwel sterk van jaar tot jaar. Sommige hittegolven zorgden voor weinig bijkomende overlijdens, andere dan weer veel meer (grafiek 2.).

Veel hing af van de intensiteit van de hitte (hoe warm het overdag werd, maar ook hoeveel het ’s nachts afkoelde) en de duur van de hittegolf. Kijken we naar een schatting van het aantal hittedoden tijdens hittegolven per jaar, dan zien we dat de impact meestal relatief beperkt was. Zoals grafiek 2 toont, was het aantal hittedoden in Antwerpen zelden meer dan 20 of 30 per jaar met een hittegolf. Er is wel één opvallende uitzondering: het jaar 1911, met maar liefst 204 hittedoden (44 procent meer overlijdens op hittegolfdagen). We zien ook dat hittegolven in de twintigste eeuw vaker voorkwamen dan in de negentiende eeuw (grafiek 1).

Deze resultaten zijn voorlopig, omdat de gebruikte methode nog verder kan worden verfijnd. We keken enkel naar sterfte op hittegolfdagen (d.w.z. dagen die deel uitmaken van een reeks warme dagen), en hielden dus geen rekening met sterfte op afzonderlijke dagen met hoge temperaturen. Daarnaast keken we enkel naar de overlijdens op die dagen zelf, terwijl hitte ook nog één of twee dagen later een effect kon hebben op het aantal overlijdens, wanneer het alweer koeler was.

Tenslotte werkten we met de oorspronkelijke, ongecorrigeerde temperatuurwaarnemingen van het KMI. Tot 1983 werd de temperatuur in open kasten gemeten, nadien in gesloten kasten. De temperatuurwaarnemingen aanpassen om overeen te komen met waarnemingen in gesloten kasten, zou betekenen dat de zomertemperaturen naar beneden worden bijgesteld. Daardoor zouden we minder hittegolven vinden dan we nu doen met de ongecorrigeerde data.

De dodelijke zomer van 1911

Het jaar 1911 kende dus een uitzonderlijk dodelijke zomer. Wat was er toen aan de hand? Het was dat jaar ongewoon warm. Van 1 juli tot en met 30 september werden in Ukkel op 59 dagen maxima opgetekend van 25 graden of meer, waarvan 24 dagen met maxima boven de 30 graden (grafiek 3.).

De Antwerpse kranten Het Handelsblad en de Gazet van Antwerpen berichtten tijdens die maanden regelmatig over de problemen die de hitte veroorzaakte, in Antwerpen en daarbuiten. Eind juli klonk het nog optimistisch dat de hitte een algemene uittocht naar de zee uitlokte. Maar algauw werd ook bericht over Antwerpenaars die, getroffen door een zonneslag, naar een ziekenhuis gebracht werden.

Vooral de agenten te paard bleken het zwaar te verduren te hebben. In de Gazet van Antwerpen van 11 augustus valt te lezen dat hun paarden strooien hoedjes droegen ter bescherming tegen de zon maar dat ze zelf bezweken onder hun zware helmen. Die ‘moorddeksels’ zouden in de hitte de agenten niet alleen hun haar doen verliezen maar ook hun gezondheid.

Veel van deze berichten klinken helaas vertrouwd. De droogte waarmee de hitte gepaard ging, zorgde voor bosbranden zoals in Marche-les-Dames, of legde oogsten in de as, terwijl een fabriek in Wetteren uit gebrek aan water de deuren tijdelijk moest sluiten.

Elders legden meerdere fabrieken in het land het werk gedurende een deel van de dag stil omdat de arbeiders ziek werden van de hitte. In Antwerpen lokte de hitte en droogte meerdere branden uit, waaronder een zeer grote brand in de magazijnen van de Compagnie des Magasins Généraux et Entrepots libres d’Anvers.

In Brussel hield niet alleen de hitte maar ook een vlooienplaag mensen uit hun slaap. Op zoek naar verkoeling sliepen velen in open lucht, in het Ter Kamerenbos, het park van Koekelberg of de Warande van Sint-Gillis. Volgens het Handelsblad veranderden die plaatsen ’s nachts in uitgestrekte kampen.

In de loop van augustus werd duidelijk dat de hitte vooral zijn tol eiste onder de jongsten. Dat bleek eerst uit cijfers van Parijs en later uit Londen, en op 24 augustus meldde het Handelsblad dat dit ook in Antwerpen het geval was. De krant bracht die hoge kindersterfte in verband met de kwaliteit van de melk. Door de hitte en droogte, en het gebrek aan veevoeder dat hieruit volgde, was melk schaars en duur geworden.

Onderzoek van de demografe Godelieve Stroobant bevestigt dat de hitte van 1911 een grote tol eiste, en dat jonge kinderen de grootste slachtoffers waren. Ze schat dat er in 1911 ongeveer 9000 doden meer vielen dan verwacht, waarvan het grootste deel, meer dan 6000, jonge kinderen waren. Velen van hen stierven met symptomen van buikgriep (gastro-enteritis), onder meer door een gebrek aan melk en water als gevolg van de hitte en droogte. Haar bronnen meldden dat ook in Antwerpen en omgeving tijdens de zomer van 1911 een groot aantal kinderen overleden aan gastro-enteritis.

Cijfers van S.O.S. Antwerpen ondersteunen die bewering. Van januari tot en met juni 1911 stierven er gemiddeld 65 baby’s (< 1 jaar) per maand in Antwerpen. Tijdens de zomermaanden steeg dat aantal enorm, tot 232 in augustus (grafiek 4.). In meer dan de helft van die gevallen in augustus werden darmklachten bij de doodsoorzaken genoteerd, met name (maag- en) darmontsteking of (gastro-)enteritis. Dankzij de Antwerpse data kunnen onderzoekers nu nauwkeurig nagaan in welke mate de sterfte tijdens de zomer van 1911 verschilt van die tijdens andere zomers.

Stroobant stelde evenwel vast dat landelijke gebieden het meest kwetsbaar waren tijdens die zomer. De sterfte lag het hoogst in de provincie Limburg, waar ook de hoogste temperaturen opgemeten werden. In landelijke gemeenten zorgde de droogte immers voor de meeste problemen. Grote steden zoals Antwerpen beschikten toen al over waterleidingen. Toch had ook in Antwerpen de kwaliteit van het stadswater te lijden onder de droogte, en het plaatselijk bestuur raadde inwoners aan het niet te gebruiken zonder het eerst te koken.

Verschillende slachtoffers tijdens historische en hedendaagse hittegolven?

De hitte van 1911 maakte uitzonderlijk veel slachtoffers. Over andere historische hittegolven is momenteel nog weinig bekend, maar daar kunnen de Antwerpse data verandering in brengen. Dankzij het werk van de vele vrijwilligers kunnen we nu niet alleen nagaan wie er tijdens hittegolven kwetsbaar was, maar ook waaraan mensen stierven. Als daaruit blijkt dat, net als in 1911, jonge kinderen het meest kwetsbaar waren, door de combinatie van gastro-enteritis en hitte, dan maakten historische en hedendaagse hittegolven zeer verschillende slachtoffers. Vandaag zijn het immers niet jonge kinderen, maar ouderen die het meeste risico lopen bij hitte. Mogelijk waren vele ouderen vroeger ook slachtoffer van hittegolven, maar was hun aandeel in de bevolking te klein om veel impact te hebben op het totale sterftecijfer.

Verwacht wordt dat sterftepieken door hitte in de toekomst nog vaker zullen voorkomen, als gevolg van vergrijzing, verstedelijking en klimaatopwarming. Dat laatste is het belangrijkste verschil tussen historische en hedendaagse hittegolven. Zelfs al maakten historische hittegolven veel slachtoffers, de hittegolven op zich waren een relatief zeldzaam fenomeen. De ervaring van de voorbije zomers leert ons dat zulks niet meer het geval is.

Bronnen

“Bescherming der policie”, Gazet van Antwerpen, 11 augustus 1911, p. 2
“Brussel – Slachtoffers van de Hitte”, Gazet van Antwerpen, 24 juli 1911, p. 4.
“Dagelijkse temperaturen te Ukkel sinds 1833”, website Weerstation Ransberg (https://www.weerstationransberg.be/Dagelijksetemperaturensinds1833.xlsx)
“De Branden”, Gazet van Antwerpen, 14/15 augustus 1911, p. 1.
“De duurte der boter”, Handelsblad, 26 augustus 1911, p. 2.
“De eetwarencrisis”, Handelsblad, 11 september 1911, p. 1.
“De Hitte”, Handelsblad, 2 augustus 1911, p. 2.
“De Hitte”, Handelsblad, 24 juli 1911, p. 3.
“De Hitte”, Handelsblad, 25 juli 1911, p. 2.
“De Sterfte te Londen”, Handelsblad, 24 augustus 1911, p. 2.
“Gevolgen der aanhoudende droogte”, Handelsblad, 24 augustus 1911, p. 4.
“Grote brand aan de dokken”, Handelsblad, 11 augustus 1911, p. 1.
“Hitte en onweer”, Handelsblad, 31 juli 1911, p. 2.
“Slachtoffers van de Hitte”, Gazet van Antwerpen, 31 juli 1911, p. 4.
De Smet D., “Beperkte sterfte door hittegolf”, De Standaard, 12 september 2022, p. 9.
UGent, Queteletcentrum, Databank S.O.S. Antwerpen

Literatuur

Brücker, G. (2005), “Vulnerable populations: lessons learnt from the summer 2003 heat waves in Europe”, Eurosurveillance 10, nr. (7) (2005): 1-2.
Deboosere, F., “Wat is een hittegolf?”, https://www.frankdeboosere.be/vragen/vraag227.php (geraadpleegd 19.09.2022).
García-Herrera, R., J. Díaz, et al. (2010), “A Review of the European Summer Heat Wave of 2003”, Critical Reviews in Environmental Science and Technology 40, nr. (4 (2010): 267-306.
Kosatsky, T. (2005), “The 2003 European heat waves”, Eurosurveillance 10, nr. (7) (2005): 3-4.
Masuy-Stroobant, G. (2010), “1911: un été exceptionnel en Belgique?”, Annales de démographie historique, nr. (120) (2010): 179-197.
Regionaal Informatiecentrum van de Verenigde Naties, “Klimaat: worden hittegolven ‘nieuwe normaal’?)”, https://unric.org/nl/klimaat-worden-hittegolven-nieuwe-normaal/ (geraadpleegd 19.09.2022).
Robine, J.-M., S. L. K. Cheung, et al. (2008), “Death toll exceeded 70,000 in Europe during the summer of 2003”, Comptes Rendus Biologies 331, nr. (2) (2008): 171-178.
Sardon, J.-P. (2007), “The 2003 heat wave”, Eurosurveillance 12, nr. (3) (2007): 11-12.
Sartor, F. (2004), La surmortalité en Belgique au cours de l’été 2003. IPH/EPI Reports n° 2004 – 009. Bruxelles, Institut Scientifique de Santé Publique, 2004.
Vlaamse Milieumaatschappij, “Slachtoffers bij hittegolven”, https://www.vlaanderen.be/DataCatalogRecord/bcc21e33-5a2e-30ba-8ad8-872c2fa3660d (geraadpleegd 19.09.2022).

De dataset van S.O.S. Antwerpen is in opbouw en zal volgens planning in de loop van 2022-2023 in gebruik worden genomen. Wie gebruik wil maken van de data-infrastructuur kan contact opnemen met een medewerker van het Queteletcentrum via queteletcenter@ugent.be.

De databank kwam tot stand aan de hand van een burgerwetenschapsproject. De voortgang van het project kan je volgen op www.sosantwerpen.be.

Zin om een handje toe te steken? Stuur dan een bericht naar sosantwerpen@ugent.be

De dodelijkste Wereldoorlog

DETAILS

Gebruikte databank:

LOKSTAT

Datum:

September 2022

Categorie:

Wetenschappelijke publicatie

De dodelijkste Wereldoorlog

Over de dodentol van de beide wereldoorlogen in België bestaat nog steeds onduidelijkheid en circuleren verschillende cijfers. De onzekerheid over het aantal militaire en burgerlijke slachtoffers is te wijten aan lacunes in het bronnenmateriaal en het ontbreken van betrouwbare statistieken. Bruno De Wever (UGent, Vakgroep Geschiedenis) waagde zich aan een berekening door verschillende bronnen en databanken die de afgelopen jaren zijn samengesteld, te combineren en kritisch te evalueren. Hierbij maakt hij onder meer gebruik van LOKSTAT. De resultaten van zijn onderzoek verschenen onlangs in het Liber Amicorum van Piet Chielens.

De auteur concludeert dat de dodentol van de Eerste Wereldoorlog zowel in absolute cijfers als relatief gezien voor de Belgen groter was dan de Tweede Wereldoorlog (66.000 of 8,86‰ tegenover 53.000 of 6,42‰). Maar wanneer we de vreemdelingen meerekenen die tijdens de oorlogsjaren op Belgische bodem verbleven (met name Joodse vluchtelingen en migranten), eiste de Tweede Wereldoorlog meer slachtoffers (79.000 doden of 9,57‰ van de bevolking). In de vermelde bijdrage is een gedetailleerde statistiek te vinden waarin de omvang van de verschillende categorieën van burgerlijke en militaire slachtoffers worden onderscheiden.

Publicatie:

Bruno De Wever, “‘Belgische oorlogsdoden van de wereldoorlogen”, in: Nous irons en Flandres: Festschrift Piet Chielens. Ieper, 2022, pp. 361-365.

Landloos Vlaanderen

DETAILS

Gebruikte databank:

LOKSTAT

Datum:

Augustus 2022

Categorie:

Wetenschappelijke publicatie

Landloos Vlaanderen

In een onlangs verschenen studie bestudeert historicus Wouter Ronsijn (UGent) het verloop van het aantal landloze gezinnen in Vlaanderen in de tweede helft van de 19de eeuw. Landloosheid was vooral hoog omstreeks 1850. Niet langer in staat om de kost te verdienen met spinnen en weven terwijl de pachtprijzen van de grond stegen, verloren veel huishoudens hun grond. In 1846 was niet minder dan een kwart van de huishoudens landloos. In 1895 daalde dit cijfer weer in grote delen van Vlaanderen tot tien procent, afgezien van sommige streken waar het tot veertig procent opliep. De daling was het gevolg van enerzijds demografische stagnatie en anderzijds een toename van het aantal kleine landbouwbedrijven.

Deze bevindingen zijn gebaseerd op censusgegevens en datareeksen afkomstig uit LOKSTAT die de auteur heeft geanalyseerd en in kaart gebracht.

Publicatie:

Wouter Ronsijn, “’Gaining ground’ in Flanders after the 1840s: access to land and the coping mechanisms of landless and semi-landless households, 1850-1900”, in: Landless households in rural Europe, 1600-1900. Boydell Studies in Rural History, 2022, pp. 91-116.

Altijd een markt in de buurt? Het marktnetwerk in Vlaanderen doorheen de vroegmoderne tijd en de negentiende eeuw

ALTIJD EEN MARKT IN DE BUURT? HET MARKTNETWERK IN VLAANDEREN DOORHEEN DE VROEGMODERNE TIJD EN DE NEGENTIENDE EEUW

DETAILS

Gebruikte databank:

STREAM

Datum:

juni 2022

Categorie:

Blog

Auteur: Wouter Ronsijn

De bloemenmarkt van Gent, de vogeltjesmarkt van Antwerpen, de antiekmarkt van Tongeren zijn tegenwoordig vooral toeristische trekpleisters, maar waar kon men vroeger terecht voor de wekelijkse markt? In een vorige blog toonde Wouter Ronsijn hoeveel markten er in het graafschap Vlaanderen gehouden werden tijdens de vroegmoderne tijd. In de bijdrage van deze maand leren we waar er vroeger markten werden georganiseerd en hoe dit patroon evolueerde doorheen de tijd.

Oude en nieuwe markten

In een eerdere bijdrage hadden we het over de evolutie van het aantal markten tussen ca. 1550 en 1800, en de dagen waarop die markten doorgingen. Naast chronologische zijn er ook geografische patronen in het Vlaamse marktnetwerk. Het overzicht van de Vlaamse wekelijkse markten tussen 1550 en 1800, opgesteld voor het STREAM-project, hebben we op kaart gezet. Het historisch geografisch referentiesysteem van de STREAM-databank laat dat immers toe.

Vergelijken we de kaarten, dan zien we op de lange termijn een verschuiving van kust-Vlaanderen naar binnen-Vlaanderen. Verschillende markten in kust-Vlaanderen die na 1550 verdwijnen, komen niet meer terug en nieuwe markten op andere plaatsen in de kuststreek zijn er weinig. In binnen-Vlaanderen daarentegen worden heel wat nieuwe markten opgericht. Die trend houdt ongetwijfeld verband met de bevolkingsstagnatie in kust-Vlaanderen en de sterke demografische groei in binnen-Vlaanderen.

De markten die tussen 1550 en 1800 worden opgericht, zijn niet altijd nieuwe markten. Soms waren het dezelfde markten die, na verval, opnieuw werden gestart. Zo wist men de aanvraag voor een markt in Sint-Lievens-Houtem in 1783 te ondersteunen door verschillende getuigenissen van ouderlingen uit de buurt. Zij hadden van hun ouders en grootouders gehoord dat er vroeger nog een markt had bestaan in dat dorp, die door oorlogsgeweld ten onder was gegaan.

Naast de vele oorlogen die het leven verstoorden, hangen golfbewegingen in de oprichting van markten samen met de economische en demografische conjunctuur, met machtsverschuivingen tussen stad en platteland, en tussen hogere en lagere bestuursniveaus. Het functioneren van markten hing immers ook af van eventuele rivalen die politieke macht konden aanwenden om concurrentie te verhinderen. Pas na 1870 was het niet langer nodig om toestemming te krijgen van hogerhand om een markt op te richten, en konden de gemeenten hierover zelf beslissen.

Op basis van het Jaarboek voor Landbouwers kunnen we voor heel België in 1868 op kaart aanduiden waar er wekelijkse (zie kaart 1) en jaarlijkse markten (zie kaart 2) bestonden. Voor vroegere periodes is dat, voor zover bekend, niet mogelijk wegens gebrek aan bronnen.

Grote regionale verschillen

De kaarten maken meteen duidelijk dat er enorme regionale verschillen bestonden binnen België. Dat heeft in de eerste plaats, maar niet uitsluitend, te maken met nederzettingspatronen en bevolkingsdichtheid. Vanzelfsprekend kunnen er meer markten voorkomen in streken waar het landschap opgedeeld is in vele kleine dorpjes dan in streken met slechts enkele uitgestrekte dorpen. Dat was bijvoorbeeld het geval in Oost- en West-Vlaanderen die vele wekelijkse markten telden, maar niet in Haspengouw, waar nochtans ook vele kleine gemeenten voorkwamen. Verder kwamen er veel markten voor in de dichtbevolkte opkomende Waalse industriegebieden rond Mons, La Louvière, Charleroi en in mindere mate Luik, maar ook in de veel minder dicht bevolkte Antwerpse Kempen hadden nagenoeg alle gemeenten een markt. Ten zuiden van de Samber en Maas, waar maar weinig mensen woonden, waren er ook weinig markten.

De kaart voor 1868 maakt verder duidelijk dat, naast nederzettingspatronen en bevolkingsdichtheid, ook regionale economische verschillen een rol spelen. De vele wekelijkse markten in de Antwerpse Kempen dienden vooral om de lokale boeren voordelig hun boter, onder meer bestemd voor de grote steden, te laten verkopen, terwijl de markten in de Waalse industriegebieden wellicht vooral de bevoorrading van lokale consumenten moesten verzekeren. Jaarlijkse markten, die in de negentiende eeuw nog een rol speelden in de veehandel, kwamen opvallend veel voor in onder meer de weidestreek rond Luik.

Tenslotte zijn er ook nog sporen zichtbaar van de macht die steden lange tijd konden uitoefenen over het nabije platteland. Zo zijn er opvallend weinig markten in de onmiddellijke omgeving van enkele grote steden zoals Brugge, Gent, Antwerpen of Brussel. Toch waren er wel al markten in enkele gemeenten die grensden aan die grote steden en die allicht al deel uitmaakten van de stedelijke agglomeratie, zoals Borgerhout bij Antwerpen of onder meer Schaarbeek en Sint-Jans-Molenbeek bij Brussel.

De strijd die, fysiek of woordelijk, eeuwenlang gevoerd werd op en om markten maakt het belang van deze instelling duidelijk. Er werd gestreden tussen stad en platteland over het recht om markten te mogen houden. Er werd gestreden om toegang tot de markt, door kopers en verkopers, mannen en vrouwen, landbouwers, kramers, ambachtslui en winkeliers. Via markten had men toegang tot en controle over handelsstromen, een rechtstreekse bron van inkomsten voor de verkopers, soms ook onrechtstreeks voor de winkeliers en herbergiers die op marktdagen meer volk verwelkomden, of voor overheden die belastingen inden op markten. Kennis van de ontwikkeling van deze concrete markten is onontbeerlijk voor een goed begrip van het dagelijks leven in het verleden.

Wil je aan de slag met de hierboven gebruikte dataset, aarzel dan niet om contact op te nemen met queteletcenter@ugent.be.

Bronnen

UGent Queteletcentrum, STREAM databank.
Annuaire des agriculteurs pour 1868, Bruxelles, Tarlier.

Literatuur

Stabel, Peter. De kleine stad in Vlaanderen. Brussel, Paleis der Academiën: 1995.
Stabel, Peter. Dwarfs among giants. Leuven, Garant: 1997.
Van Damme, Ilya. Verleiden en Verkopen. Amsterdan, Aksant: 2007.
van Bavel, Bas. Manors and Markets. Oxford, Oxford University Press: 2010.
Ronsijn, Wouter. Commerce and the Countryside. Gent, Academia Press: 2014.
Ronsijn, Wouter. “Het wettelijke land en het werkelijke land: wetgeving en praktijk bij het houden van openbare markten in België, negentiende eeuw”, Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 2016, 69, pp. 217-232.
Voor een recent overzicht, zie www.markten.be en www.belgischemarkten.be

Markten in Vlaanderen doorheen de vroegmoderne tijd

MARKTEN IN VLAANDEREN DOORHEEN DE VROEGMODERNE TIJD

DETAILS

Gebruikte databank:

STREAM

Datum:

mei 2022

Categorie:

Blog

Auteur: Wouter Ronsijn

De Gentse bloemenmarkt viert dit jaar haar 250ste verjaardag en is wellicht de oudste bloemenmarkt van Vlaanderen. Zo zou er op de Gentse Kouter voor het eerst bloemen verkocht zijn door de hovenier Toontje Verstuyft op de eerste zondag van juni in 1772.

Tot in de late twintigste eeuw speelden de lokale wekelijkse markten een centrale rol in het economisch en sociaal leven van de dorps- en stadsbewoners. Toen gingen het niet enkel om bloemen, maar een grote variëteit aan producten. Wouter Ronsijn (UGent) reconstrueerde op basis van de STREAM-databank de ontwikkeling van de wekelijkse markten in het graafschap Vlaanderen tussen ca. 1550 en 1800. Waar kon men terecht? En op welke dagen?

Week-, maand- en jaarmarkten

Eeuwenlang speelden de lokale markten een centrale rol in het economisch en sociaal leven van de dorps- en stadsbewoners. Op basis van marktaanvragen en -octrooien, officiële enquêtes en overzichten verzameld in de Stream-databank, stelden we een overzicht op van alle plaatsen in graafschap Vlaanderen die tussen 1550 en 1800 officieel of officieus een markt hadden. Daarbij gaat het om fysieke markten: bijeenkomsten van kopers en verkopers op specifieke plaatsen en tijdstippen. Het woord ‘markt’ komt van het Latijnse mercatus. Boeren en boerinnen kwamen er voedsel verkopen (zoals graan, aardappelen, boter, eieren, pluimvee) of grondstoffen (zoals vlas, kemp, oliehoudende zaden). Kramers kwamen met consumptiegoederen (potten, pannen en dies meer) naar de markt, en ook beenhouwers of visverkopers sleten er vaak hun waren. Wekelijkse markten waren eerder gericht op de verkoop van goederen voor dagelijks gebruik (voedsel maar ook grondstoffen). Maandelijkse markten dienden vaak voor de verkoop van vee, terwijl op jaarmarkten een ruimer aanbod aan consumptiegoederen te vinden was of grote paardenmarkten gehouden werden. Gent had één van de oudste jaarmarkten, de zgn. Bamisfoor die ter gelegenheid van het feest van de Heilige Bavo op 1 oktober werd gehouden. Die foor zou teruggaan tot de negende of tiende eeuw. In de middeleeuwen vormden de jaarmarkten van Torhout, Rijsel, Ieper, Mesen en Brugge een cyclus van opeenvolgende foren waarbij elke foor een maand duurde. In het hertogdom Brabant waren de jaarmarkten van Antwerpen en Bergen-op-Zoom de belangrijkste. Deze fysieke bijeenkomsten op specifieke plaatsen en tijdstippen waren een praktische oplossing voor kopers en verkopers om elkaar te vinden. Bij handel zijn steeds twee partijen betrokken, en markten brengen die partijen bij elkaar. Bovendien maakten markten de handel transparanter, omdat ze zicht boden op vraag en aanbod en zo de prijs beïnvloedden.

Aantal wekelijkse markten

Volgens sommige bronnen richtte graaf Boudewijn III in 958 wekelijkse markten op in Brugge, Kortrijk, Torhout en Roeselare. Daarmee zouden zij tot de oudste markten in Vlaanderen behoren, maar vandaag twijfelen historici of die bewering wel klopt. Het ontstaan van de eerste markten in Vlaanderen is in nevelen gehuld. Niettemin is het wellicht juist dat meerdere Vlaamse markten hun wortels hebben in de hoge middeleeuwen (1000-1250) of vroeger. Naarmate de bevolking van Vlaanderen toenam en de handel groeide, steeg op de lange termijn ook het aantal markten. Volgens historicus Peter Stabel was Vlaanderen in de zestiende eeuw een regio met veel steden en marktcentra en kwamen er die eeuw nog verschillende nieuwe centra bij.

Vanaf de vroegmoderne periode hebben we voldoende bronnen om die evolutie cijfermatig te volgen. We gingen voor zes tijdstippen na (1550, 1600, 1650, 1700, 1750 en 1800) welke plaatsen een wekelijkse markt hadden, en op welke dag van de week die markt (of de belangrijkste markt) doorging. Zo blijkt dat Vlaanderen rond 1550, met bijna 60 markten, al een dicht marktnetwerk had (zie grafiek 1). In de tweede helft van de zestiende eeuw daalde het aantal markten echter sterk, samen met de economische ontwrichting en demografische aderlating aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Ongeveer een kwart van alle markten was rond 1600 verdwenen, en het duurde tot rond 1700 vooraleer Vlaanderen opnieuw ongeveer evenveel markten telde als rond 1550. Het aantal markten groeide vooral sterk na het midden van de achttiende eeuw. Tussen 1750 en 1800 kwamen er meer dan 20 markten bij, meer dan een derde van het aantal bestaande markten. In de negentiende eeuw nam dat aantal nog toe. Omstreeks 1868 telden de provincies Oost- en West-Vlaanderen maar liefst 110 markten. Door de opkomst van de kleinhandel en de supermarkt zijn de meeste markten echter in de loop van de twintigste eeuw verdwenen.

Vrijdag (geen) marktdag?

In de vroegmoderne tijd waren de markten eerder gelijk verspreid over de verschillende weekdagen, behalve dat er op zondagen geen en op vrijdag weinig markten doorgingen (zie grafiek 2). In de middeleeuwen waren er nog verschillende plaatsen met een zondagse markt, zoals Assenede en Stekene, maar die werden op een bepaald moment verplaatst. Er waren wel uitzonderingen, zoals de markten voor vogels, bloemen en aardappelen die ca. 1800 in Gent op zondag werden gehouden. Dat er weinig markten op vrijdag bestonden heeft misschien te maken met soberheid geïnspireerd door de katholieke regel om die dag geen vlees te eten. Het kan echter ook te maken hebben met het feit dat vrijdag de voornaamste marktdag van Gent was. Op die dag duldde de stad Gent geen concurrerende markten, terwijl nieuwe marktplaatsen wellicht ook niet met Gent wilden concurreren. Bij de inrichting van nieuwe markten koos men vaak dagen waarop in de buurt nog geen andere markten doorgingen. Naarmate het Vlaamse marktnetwerk dichter werd, kwamen er steeds meer markten op vrijdagen bij.

Officieel en officieus

Waarschijnlijk zijn vele officiële markten ontstaan uit oudere, informele markten, ontstaan zonder impuls van de lokale overheid. Plaatselijke gezagsdragers hadden verschillende redenen om dergelijke informele markten een officieel karakter te geven. Erkenning droeg bij tot de veiligheid en stabiliteit van de markt. Zo hoefde de markt niet langer in de schaduwzijde van de openbare ruimte door te gaan. De veiligheid van de marktbezoekers werd soms uitdrukkelijk verzekerd in de octrooien waarmee ze werden erkend. Daarnaast maakte die erkenning het makkelijker voor de overheid om toezicht uit te oefenen op de handel die er plaatsvond. Door markten officieel te erkennen, en handel buiten die markten te verbieden, kon men de kwaliteit van de koopwaar inspecteren, kreeg men een beter zicht op de bevoorrading van steden en dorpen, kon men kennisnemen van (en eventueel invloed uitoefenen op) de prijzen waaraan de goederen werden verkocht, en kon men controle uitoefenen op de maten en gewichten waarmee werd gerekend.

Bovendien kon men dan ook belastingen heffen op de markthandel, wat dan voor de kopers en verkopers weer een reden was om die officiële markten te ontwijken en elkaar elders, in het informele circuit, te ontmoeten. Officiële erkenning werd ook gevraagd om het voor inwoners gemakkelijker te maken grondstoffen of voedsel te kopen of hun producten te verkopen, en om de activiteiten te ondersteunen van de herbergiers en winkeliers bij wie een deel van de winst op de markt meteen werd uitgegeven. Daarnaast gaf een markt een dorp ook prestige.

Bij de oprichting van markten speelden echter niet alleen economische of fiscale overwegingen een rol. Markten en foren waren niet alleen plaatsen waar goederen werden verhandeld of belastingen werden geheven. Ze boden ook een gelegenheid voor vertier, voor het verspreiden van nieuws of van geruchten, en ook voor protest en voor strijd. Voor de boeren was de marktdag niet alleen de dag waarop er geld kon verdiend worden met de verkoop van landbouwproducten, het was ook de dag waarop men in zondags pak naar de stad trok om daar het laatste nieuws te vernemen of modieuze nieuwe spullen aan te schaffen. Ook notarissen hadden het drukker op marktdagen. Op succesvolle markten kwam heel wat volk samen, wat een gevaar kon inhouden voor de openbare orde. Vooral bij de oprichting van foren werd soms wat moraliserend het bezwaar gemaakt dat dit dagen van dronkenschap en ledigheid waren.

Het opstellen van bovenstaand overzicht was niet zo eenvoudig, en wat hier werd voorgesteld kan geen aanspraak maken op volledigheid. Het geval van Opbrakel is een mooi voorbeeld van de moeilijkheden bij de reconstructie van het overzicht. In een enquête van begin jaren 1800 stelde de burgemeester van Opbrakel dat zijn gemeente geen markt had. Een poging van enkele jaren eerder om een markt op te richten, stuitte op verzet van de naburige marktplaatsen Nederbrakel en Geraardsbergen en leidde tot niets, omdat de centrale overheid geen toestemming gaf. Die toestemming was sinds de middeleeuwen noodzakelijk, tot die voorwaarde in 1870 afgeschaft werd. Maar de burgemeester gaf in diezelfde enquête eerlijkheidshalve wel toe dat de inwoners van zijn dorp zich gewoonlijk elke donderdag verzamelden, onder meer in herbergen, om onderling kleine waren te verhandelen voor de behoeften van hun gezin.

Is dat dan wel of geen markt? Ook buiten de officiële erkende markten gingen activiteiten door die we als markten kunnen zien. Dat waren soms heuse informele markten die nu eens getolereerd, dan weer bestreden werden. Omgekeerd bestonden sommige officiële markten enkel op papier, terwijl ze in werkelijkheid nauwelijks bezocht werden. Over die officiële markten weten we echter vaak meer, precies door hun officieel karakter. In een volgende blog tonen we waar die markten zich bevonden.

Bronnen

UGent Queteletcentrum, STREAM-databank.

Literatuur

Blockmans, F., “L’équipement commercial de la Flandre avant 1300”, Annales de la Fédération archéologique et historique de Belgique, 1938, pp. 273-286.
Carlier, J. J., “Origine des foires et des marchés publics en Flandre”, Annales du Comité Flamand de France, 1861-1862, 6, pp. 127-139.
Stabel, Peter. De kleine stad in Vlaanderen. Brussel, Paleis der Academiën: 1995.
Stabel, Peter. Dwarfs among giants. Leuven, Garant: 1997.
Van Damme, Ilya. Verleiden en Verkopen. Amsterdan, Aksant: 2007.
van Bavel, Bas. Manors and Markets. Oxford, Oxford University Press: 2010.
van Houtte, J. A., “Les Foires dans la Belgique ancienne”, La foire. Bruxelles, Éditions de la librairie encyclopédique: 1953, pp. 175-207.
Viaene, Antoon, “Duizend jaar markt te Roeselare”, Biekorf, 1958, 59, pp. 369-372.
Verhulst, Adriaan, “De vroegste geschiedenis en het ontstaan van de stad Gent”, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 1972, 26(1): 5-39.
Ronsijn, Wouter. Commerce and the Countryside. Gent, Academia Press: 2014.
Voor een recent overzicht, zie www.markten.be en www.belgischemarkten.be

Wil je aan de slag met de hierboven gebruikte dataset? Aarzel dan niet om contact op te nemen met queteletcenter@ugent.be.

Meesters van de straat

DETAILS

Gebruikte databank:

LOKSTAT

Datum:

April 2022

Categorie:

Wetenschappelijk onderzoek

Meesters van de straat

Steden ondergingen vanaf de 19de eeuw een ingrijpende transformatie. De industrialisering, plattelandsvlucht en democratisering hadden een diepe impact op verhoudingen tussen de stadsbewoners en hun lokale identiteitsgevoel. Door middel van straatprotesten, rellen en geweld probeerden groepen om hun antwoord op deze ontwikkelingen door te drukken.

Martin Schoups onderzocht deze protestacties in de stad Antwerpen tussen 1884 en 1936. Hij ziet drie breuklijnen die aan de basis lagen van de collectieve acties: de uiteenlopende wereldbeelden van liberalen en katholieken, de aantasting van de voorrechten van stedelijke werknemers op economisch vlak en de pogingen van de burgerij om haar waarden en normen aan het proletariaat op te leggen. Het onderzoek is deels gebaseerd op contextuele data over de socio-economische verhoudingen uit LOKSTAT.

Het beschreven onderzoek werd uitgevoerd als onderdeel van het doctorale proefschrift dat Martin Schoups op 23 mei aan de Vakgroep Geschiedenis van de UGent zal verdedigen.

Proefschrift:

Martin Schoups. Meesters van de straat: collectieve actie en de strijd om de publieke ruimte: Antwerpen (1884-1936). Gent, 2022, 408 p.

Groen van toen

DETAILS

Gebruikte databank:

LOKSTAT

Datum:

Maart 2022

Categorie:

Wetenschappelijke publicatie

Groen van toen

In het begin van de 19de eeuw verzamelde en bewaarde Charles Van Hoorebeke alle wilde plantensoorten uit Oost-Vlaanderen. Dankzij zijn herbarium beschikt Oost-Vlaanderen als enige provincie over een volledige catalogus van de flora uit die tijd. Biologe Katrijn Vannerum en historicus Thijs Lambrecht (UGent) vergeleken aan de hand van deze collectie de plantendiversiteit vandaag en twee eeuwen geleden. Niet minder dan 133 soorten uit het herbarium bleken te zijn verdwenen. De auteurs onderzochten wat de oorzaken zijn van deze teloorgang. Een belangrijke verklaring dient te worden gezocht in het verdwijnen van specifieke landschappen. Dankzij LOKSTAT konden de beide onderzoekers de landschappelijke transformatie in detail reconstrueren en analyseren.

De bevindingen van de auteurs zijn samengevat in een geïllustreerd boek dat bestemd is voor een breed publiek en iedereen met belangstelling in planten en biodiversiteit. In het boek zijn overzichtskaarten opgenomen van historische plantenlocaties en landschappen gemaakt door het Queteletcentrum.

Boek:

Katrijn Vannerum en Thijs Lambrecht. Groen van toen: de verdwenen flora van Oost-Vlaanderen. Gent, Academia Press, 2022, 128 p.

POPPKAD breidt uit

DETAILS

Gebruikte databank:

POPPKAD

Datum:

Januari 2022

Categorie:

Databank

POPPKAD breidt uit

De kadastrale Atlas van P.C. Popp vormt een eersterangsbron over vastgoed en grondbezit in de 19de eeuw. De databank POPPKAD brengt ettelijke kadastergegevens uit deze publicatie binnen het handbereik van wetenschappers en geïnteresseerden. Meer dan 540.000 grondeigenaars uit de provincies Antwerpen, Brabant, Henegouwen en Oost-Vlaanderen zijn via de projectsite terug te vinden. De site verleent ook toegang tot beelden van de kadasterregisters waarin meer info over vastgoedeigenaars, gebouwen en gronden uit de 19de eeuw zijn samengebracht. Meer dan 29.000 registers werden via deze site al gedownload!

In de loop van 2022 zal de databank verder worden uitgebreid. Dankzij de onverdroten inzet van tientallen vrijwilligers worden alle kadastergegevens uit de provincie West-Vlaanderen, zoals Popp die tussen 1843 en 1852 heeft gepubliceerd, aan de databank toegevoegd. Naar schatting 80.000 persoonsgegevens van eigenaars zullen hierdoor via de online zoekmachine bijkomend raadpleegbaar zijn. Ze zullen beschikbaar komen wanneer de invoer en de verwerking van de data zijn afgerond.

De geplande uitbreiding verloopt in samenwerking met het project West-Vlaanderen Verpoppt, dat sinds 2019 onder de koepel van Heemkunde West-Vlaanderen doorgaat.

De Spaanse Griep in België

DETAILS

Gebruikte databank:

LOKSTAT, HISSTER, S.O.S. ANTWERPEN

Datum:

december 2021

Categorie:

Publicatie

De Spaanse Griep in België

Dit artikel biedt het eerste omvattende overzicht van de ernst en impact van de Spaanse Griep in België (1918-1919), en sluit daarmee eindelijk aan bij de uitgebreide internationale literatuur over pandemieën in het algemeen en de Spaanse Griep in het bijzonder. We verzamelden aanwijzingen uit egodocumenten (dagboeken), oversterfte op gemeentelijk niveau, en doodsoorzakenregisters op individueel niveau om het chronologisch en ruimtelijk patroon van de Spaanse Griep in België in 1918 en 1919 te reconstrueren en om het sociaal en demografisch profiel van de griepslachtoffers in Antwerpen te omschrijven, en we bespreken de maatregelen genomen door de overheid in de moeilijke omstandigheden van de Duitse bezetting. Ons onderzoek toont dat voor België de chronologie en geografie van de Spaanse Griep niet los gezien kunnen worden van de verwikkelingen met de Eerste Wereldoorlog, met name van de rol van de soldaten en geëvacueerden die zowel de griep mee hielpen verspreiden, als de sterftecijfers op gemeentelijk niveau de hoogte in dreven.

Artikel:

Devos, I., M. Bourguignon, et al. (2021), “The Spanish Flu in Belgium, 1918–1919. A State of the Art”, Historical Social Research Supplement 33: 251-283.

Wind- en waterenergie anno 1774

DETAILS

Gebruikte databank:

STREAM

Datum:

September 2021

Categorie:

Wetenschappelijke publicatie

WIND- EN WATERENERGIE ANNO 1774

Vóór de komst van stoommachines vormden molens de meest vernuftige machines die algemeen werden gebruikt. De oudste nog bestaande molen van de Lage Landen dateert uit 1183 en werd gebouwd in Wormhout. Belangrijke toepassingen van molens waren het malen van graan, het pompen van water en het zagen van hout.

Het Queteletcentrum maakte een gedetailleerde overzichtskaart van de molenspreiding op basis van de Ferrariskaart omstreeks 1774 (databank STREAM) . Deze kaart verscheen in een artikel van Alain Goublomme (voorzitter van Molenforum Vlaanderen en Oost-Vlaamse Molens vzw) en Wouter Ronsijn (onderzoeker van de Bocconi Universiteit Milaan en UGent) ter gelegenheid van de expo Naar molens kijken op de erfgoedsite Ename. De rode punten zijn windmolens die vooral in het noordwesten en het noorden zijn geconcentreerd. De blauwe punten geven watermolens weer die vooral in streken met hoogteverschillen waren te vinden.

Artikel:

Alain Goublomme, Wouter Ronsijn. “Kijken naar molenland”. G/oud: geschiedenis van Oudenaarde en Omgeving, 1, (2021): 32-39.

Nieuwsbericht Sjabloon

DETAILS

Gebruikte databank:

LOKSTAT

Datum:

13 maart 2018

Categorie:

Publicatie

TITEL

Tekst van bericht

Oostende gemeten en geteld

DETAILS

Gebruikte databank:

POPPKAD

Datum:

Oktober 2021

Categorie:

Wetenschappelijke publicatie

OOSTENDE GEMETEN EN GETELD

Oostende vormt vanouds een belangrijke havenplaats die zich in de loop van de negentiende eeuw tot een bruisende stad en toeristische trekpleister ontwikkelde. Een groot deel van dit verleden is nog steeds in duisternis gehuld door de rampzalige vernietiging van belangrijke archiefcollecties tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Auteurs Pieter François (University of Oxford, Centre for Study of Social Cohesion) en Luc François (prof. emeritus Geschiedenis UGent) vullen deels deze leemte met een opmerkelijke en zeldzame studie van het Oostendse kadaster aan de vooravond van de Belgische revolutie. Ze beschrijven in detail de ruimtelijke inrichting, de huisvesting, de havengebouwen, de grondbezitters, de pachters en de verdeling van de rijkdom aan de hand van de door het kadaster verzamelde vastgoedgegevens in 1829-1834. Het Queteletcentrum verwerkte de gegevens op huisniveau in overzichtskaarten.

Artikel:

Luc François en Pieter François. “Oostende gemeten en geteld: het kadaster van net vóór 1830”, in Als spaken van een tredmolen: gedenkwaardige en- of historische feiten, De Plate. Jubileumboek, 36(2021), 81-95.

Welkom in Antwerpen ?

DETAILS

Gebruikte Databank:

LOKSTAT

Datum:

April 2021

Categorie:

Wetenschappelijke publicatie

Zo moeder zo dochter?

Onderzoek naar de uitoefening van beroepen over verschillende generaties bleef lange tijd beperkt tot zonen ondanks het belang van arbeidsparticipatie door vrouwen in het verleden. Vincent Delabastita en Erik Buyst (Departement Economie KULeuven) onderzochten aan de hand van huwelijksakten in het negentiende-eeuwse West-Vlaanderen niet alleen de economische activiteiten van vaders en zonen, maar ook die van moeders en dochters. In hoeverre oefenden deze kinderen hetzelfde beroep uit van de ouders ? Uit de analyse van de talrijke akten blijkt dat dochters mobieler waren dan zonen. Dochters kenden echter minder groei in intergenerationele mobiliteit tijdens de geleidelijke industrialisering van de provincie. De onderzoekers maakten gebruik van LOKSTAT om het algemene bevolkingsverloop in kaart te brengen.

Artikel:

Vincent Delabastita en Erik Buyst . “Intergenerational mobility of sons and daughters: evidence from nineteenth-century West Flanders”, in European Review of Economic History, 2021, 1-28.

Welkom in Antwerpen ?

DETAILS

Gebruikte Databank:

LOKSTAT

Datum:

Maart 2021

Categorie:

Wetenschappelijke publicatie

Welkom in Antwerpen? Het vreemdelingenbeleid in Antwerpen, 1830-1880

In de negentiende eeuw onderging het vreemdelingenbeleid grote veranderingen. Journaliste en historica Ellen Debackere bestudeerde het beleid in de stad Antwerpen van 1830 tot 1880. Ze toont aan hoe de prioriteiten op lokaal vlak verschilden van die van de nationale staat. De stad paste het algemene beleid ten aanzien van buitenlandse nieuwkomers selectief toe. De studies die tot dusver werden uitgevoerd over de geschiedenis van het Belgische migratiebeleid in de negentiende eeuw bleven voornamelijk beperkt tot het nationale niveau met de nadruk op de wetgeving. De implementatie van de regelgeving in een staatkundig bestel dat werd gekenmerkt door een sterke gemeentelijke autonomie, kwam tot op heden weinig aan bod. Het onderzoek van Ellen Debackere vult deze leemte. Het werd uitgevoerd in het kader van een doctoraatsscriptie (UA-VUB) en is deels gebaseerd op censusgegevens afkomstig uit LOKSTAT.

Boek:

Ellen Debackere, Welkom in Antwerpen? Het Antwerpse vreemdelingenbeleid, 1830-1880. Leuven: Universitaire Pers, 2020, 1-280.

Al meer dan 600 vrijwilligers aan de slag!

DETAILS

Gebruikte Databank:

Datum:

26 februari 2021

Categorie:

Burgerwetenschap

Al meer dan 600 vrijwilligers aan de slag!

Eind oktober 2020 startte het Queteletcentrum met het burgerwetenschapsproject S.O.S. Antwerpen (Sociale Ongelijkheid in Sterfte (1820-1946). Waar gingen Antwerpenaren aan dood?). In dat project worden de gegevens van het unieke handgeschreven doodsoorzakenregister van de stad Antwerpen van thuis ingevoerd in een digitale databank.

In dat register wordt van elke overledene tussen 1820 en 1946 de doodsoorzaak vermeld, samen met zijn of haar overlijdensdatum, leeftijd, beroep, burgerlijke staat en allerlei andere persoonlijke gegevens. Het gaat over de gegevens van bijna 500.000 personen! Eind februari 2021, na vier maanden, zijn maar liefst meer dan 600 vrijwilligers uit België en Nederland aan de slag en is meer dan de helft van de data dubbel ingevoerd. Ondertussen is dit het grootste historisch academisch crowdsourcing project in België geworden!

Met S.O.S. Antwerpen zal het Queteletcentrum doodsoorzaken en epidemieën uit de voorbije twee eeuwen bestuderen: de verschillen tussen mannen en vrouwen, jong en oud, arm en rijk, enz. Het onderzoek zal niet alleen de volksgezondheid in het verleden goed in kaart brengen, maar ook belangrijke implicaties hebben voor ons inzicht van de gezondheidsontwikkelingen vandaag. Hoe verspreidden epidemieën zoals de Spaanse Griep, de pokkenuitbraak van 1870-71 en die van de cholera in 1866 zich onder de diverse bevolkingsgroepen? Vanaf wanneer vinden we kankers en hart- en vaatziekten terug, en bij welke groepen?

Zoek je ook nog een leerrijke activiteit die je binnenshuis kan doen? Schrijf je dan in via www.sosantwerpen.be en onderzoek wie vroeger de slachtoffers van epidemieën waren!

Regionale industrialisering in vergelijkend perspectief

DETAILS

Gebruikte databank:

LOKSTAT

Datum:

December 2020

Categorie:

Wetenschappelijke publicatie

Regionale industrialisering in vergelijkend perspectief

De afgelopen twee eeuwen industrialiseerden regio’s in Europa en Azië op zeer verschillende wijzen. Een recent verschenen boek belicht de overeenkomsten en verschillen in industrialisatieprocessen in België, Nederland, Italië, Joegoslavië, China en Japan. Aandacht wordt onder meer besteed aan de gevolgen van het industriebeleid, agglomeratiekrachten, globalisering en de determinanten van industriële locatie in de tijd.

Het boek verscheen onder de redactie van Bas van Leeuwen (IISG), Robin Philips (IISG en alumnus geschiedenis van de UGent) en Erik Buyst (KULeuven). Het bevat casestudies en andere bijdragen van een internationaal team van onderzoekers met deelname van de UGent (door Glenn Raypp en Stijn Ronsse, vakgroep Economie).

Het onderzoek over België steunt op LOKSTAT-data afkomstig uit de nijverheids- en volkstellingen, alsook contextuele data over de ontwikkeling van de verkeersinfrastructuur.

Boek:

Van Leeuwen, Bas, Robin Philips en Erik Buyst eds. An Economic History of Regional Industrialization. New York/London: Routledge, 2020.

Abstract:

This book offers a comprehensive study of regional industrialization in Europe and Asia from the early nineteenth century to the present. Using case studies on regional industrialization, the book provides insights into similarities and differences in industrialization processes between European, Eurasian and Asian countries. Important factors include the transition from traditional to modern industrial production, industrial policy, agglomeration forces, market integration, and the determinants of industrial location over time. The book is an invaluable reference that attempts to bridge the fields of economic history, political history, economic geography, and economics while contributing to the debates on economic divergence between Europe and Asia as well as on the role of economic integration and globalization.

De opgang van industrieel België

DETAILS

Gebruikte databank:

LOKSTAT

Datum:

OKTOBER 2020

Categorie:

Doctoraatsonderzoek

De opgang van industrieel België

Welke factoren waren van doorslaggevend belang voor de doorbraak van de nijverheid in de 19^de eeuw ? Franz Xaver Zobl onderzocht de industriële ontwikkeling in Frankrijk en België op zoek naar de determinerende factoren. Als onderdeel van zijn doctoraat aan de London School of Economics (LSE) bestudeerde hij het belang van toegang tot steenkool en markten om regionale patronen van de Belgische industrialisatie te verklaren. Zijn analyse toont aan dat zowel de toegang tot steenkool als markten een cruciale rol speelden. In het algemeen moet meer aandacht uitgaan naar vraag- en aanbod wanneer industrialiseringsprocessen worden bestudeerd. Zobl baseerde zijn onderzoek op statistische bronnen waaronder de belangrijke nijverheidstelling van 1896 die door LOKSTAT ter beschikking wordt gesteld. De doctoraatsscriptie uit 2018 is sinds kort integraal en zonder beperkingen vrij raadpleegbaar (zie lager).

PhD thesis :

Zobl Franz Xaver. Regional Economic Development under Trade: Liberalisation, Technological Change and Market Access: Evidence from 19th century France and Belgium. PhD thesis, London School of Economics (LSE), 2018.